Tabiat, zıtlıklar içinde mükemmel bir mevcudiyette işler. Gün doğumu ile aydınlığa kavuşan günün sonunda karanlığa dönmesi gibi, başlangıç ve bitişler de bu işleyişe dâhildir. Yaşam deneyimine anlam katan tabiatın döngüsü, mevsimlerin birbirini takip eden bütünlüğü içinde daima yenilenir. Mevsim başlangıçlarını sembolize eden gün dönümleri ve ekinokslar, doğanın bütününü oluşturan tüm yaşam formlarını yeni başlangıçlarla tanıştırır.
Gün Dönümü Nedir?
Her yıl haziran ve aralık aylarında meydana gelen gün dönümü; Dünya’nın Güneş’e en yakın ya da en uzak olduğu anda gerçekleşir. Dünya’nın eksen eğikliği, Güneş etrafında dönme hareketi esnasında gün dönümü ve ekinoks tarihlerinin oluşmasına sebebiyet verir. Peki, yaz ve kış gün dönümü ne zamana denk gelir? Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne dik açıyla düştüğünde (21 Aralık civarı) kış gün dönümü, Yengeç Dönencesi’ne dik açıyla geldiğinde ise (21 Haziran civarı) yaz gün dönümü yaşanır. Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketini 365 gün 6 saatte tamamlaması nedeniyle gün dönümü tarihleri ayın 21 ya da 22’si olmak üzere bazı yıllarda değişiklik gösterir.
Mevsimlerin başlangıcı olarak kabul edilen gün dönümleri; yenilenmenin ve arınmanın bir aracısı olarak kadim uygarlıklardan bu yana kutlanmaya devam ediyor.
İnsanlık tarihinin ilk zamanlarında, evrenin işleyişini anlamaya çalışan insan için yaz veya kış mevsiminin başlaması; yaşamsal pratiklerini belirlemeye, kötü enerjilerden arınmaya ve mevsimin olumsuz şartlarını atlatıp yaşamda kalmış olmayı kutlamaya bir nedendi. Bugün hâlâ bazı kültürlerde en uzun gündüz ve gece, kutlanmaya devam ediyor.
Kış Gün Dönümü
Dünya’nın Güneş etrafında dönüşü esnasında Güney Yarım Küre’ye yaklaşması ve Güneş ışınlarının Oğlak Dönencesi’ne dik açıyla düşmesi sonucunda kış gün dönümü meydana gelir. 21 Aralık kış gün dönümü özellikleri; Kuzey Yarım Küre’de 21 Aralık en uzun gece ve kış mevsiminin başlangıcı, Güney Yarım Küre’deyse en uzun gün ve yaz mevsiminin başlangıcı olmasıdır.
Kış Gün Dönümü Kutlama ve Ritüelleri
21 Aralık gün dönümü, insanlık tarihinin ilk günlerinden bugüne neredeyse her kültür tarafından kutlanan ve Güneş ışığının yaşam için önemini vurgulayan bir gün oldu. Kış ayları, insanlığın ilk topluluklarında beslenme ve barınma ihtiyacını zorlayan koşullardan biriydi. 21 Aralık’ta gece gündüz süresi bakımından yılın en karanlık gününün yaşanması ve ardından güneşin tekrar doğması, insanlık için yeniden doğuşa ve yaşamın devamlılığına olan inancı besledi. Bu günün ardından yaşam formlarının yenilenmesi ve karanlığın yerini aydınlığa bırakması, doğanın döngüsüne hayranlık duyulmasını ve kutlanan bir gün olmasını sağladı.
Gün doğumunu beklemek, şiirler okumak, dans etmek, köfte ve kuru meyveler yemek gibi farklı ritüeller eşliğinde; Dionysos Şenliği, Nevruz veya Satürnalya gibi farklı isimlerle kutlanan 21 Aralık ekinoksu; Orta Asya Türkleri tarafından Nardugan Bayramı olarak kutlanırdı.
Nardugan Bayramı ritüelinin diğer kutlamalardan farkını ve “Nardugan Bayramı’nda ne yapılır?” sorusunun cevabını merak etmiş olabilirsiniz. İnanışa göre, gecelerin uzunluğunu yavaş yavaş gündüze devretmeye başladığı zaman olan kış gün dönümünde gece, gündüzle savaşır. Savaşın kazananıysa Güneş, yani gündüz olur. Nardugan gecesinde aileler bir araya gelir. Hayat ağacını sembolize eden akçam ağacının etrafına dans ederek, yaş ve kuru meyve yiyerek aydınlığın, bolluk ve bereketin gelişini kutlar.
Yaz Gün Dönümü
Yaz gün dönümü, Güneş’in Kuzey Yarım Küre’ye yaklaştığı gün olan 21 Haziran’da Yengeç Dönencesi’ne Güneş ışınlarının dik açıyla düşmesiyle gerçekleşir. 21 Haziran gece gündüz süreleri, hangi yarım kürede olunduğuna bağlı olarak değişir. Kuzey Yarım Küre’de 21 Haziran en uzun gündüzdür ve yaz mevsimi etkilerini göstermeye başlar. Güney Yarım Küre’deyse 21 Haziran en uzun gece olarak yaşanır ve kış mevsimine giriş yapılır.
Yaz Gün Dönümü Kutlama ve Ritüelleri
21 Haziran gün dönümü, Kuzey Yarım Küre’de yaz aylarının gelişini müjdelediği için insanlık tarihi boyunca bolluk ve bereketi simgeleyen bir gün olarak kutlandı. “21 Haziran’da ne olur?” sorusunun cevabı; tarihin ilk günlerinden bugüne, 21 Haziran’ın önemine işaret eder. Yaz gün dönümü, toprağın veriminin artığı ve hasat mevsiminin yaklaştığını haberdar eden bir gün olduğu için üretimi, doğurganlığı, evliliği, bolluk ve bereketi simgeler. Yaz gün dönümünde, tarihsel süreçte olduğu gibi, hâlâ doğanın cömertliğini kutlamak üzere şenlikler düzenlenir. Eski kültürler güneşin doğuşunu izleyerek, sofralar kurarak, şenlik ateşi yakarak bu günü kutlarlardı. Günümüzde de bolluk ve bereketi artırdığına inanılan, evde karanfil yakmak, ateş yakıp üzerinden atlamak gibi ritüeller; yaz gün dönümünü kutlamak için kullanılmaya devam ediliyor.
Ritüeller hakkında detaylı bilgi edinmek için “Ritüeller Hakkında Bilmeniz Gerekenler” başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.
Ekinoks Nedir?
Eşit gece anlamında kullanılan ve Latince kökenli bir kelime olan ekinoks; yıl içinde gece ve gündüzün eşit olduğu iki tarihi ifade eder. Dünya ekinoks tarihleri, 20-21 Mart ile 22-23 Eylül arasında gerçekleşir. Bu dönemde gerçekleşen ekinoks tarihlerinin özellikleri ise ilkbahar ve sonbahar mevsiminin başlangıcına işaret etmesidir. Ekinoksun gerçekleştiği anda Güneş, öğle vaktinde Ekvator’a 90 derecelik bir açıyla düşer. Böylece Güney ve Kuzey Yarım Küre’de gece ve gündüz süreleri eşitlenir. Bu özel zaman ise, gün dönümlerinde olduğu gibi, ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinin başlangıçları da birçok kültürde ekinoks kutlamaları yapılmasına vesile olur.
İlkbahar Ekinoksu
İlkbahar ekinoksu olarak da bilinen 21 Mart ekinoksu, doğanın ve tüm yaşam formlarının yeniden doğuşunu, yenilenip tazelenmesini simgeleyen bir zaman dilimidir. Dünya’nın Güneş’e doğru eğiminin sıfır derece olduğu 21 Mart’ın özellikleriyse Kuzey Yarım Küre için ilkbahar ekinoksuyken Güney Yarım Küre için sonbahar ekinoksu olmasıdır.
İlkbahar Ekinoksu Kutlamaları ve Ritüelleri
Babiller gibi bazı eski kültürlerde ilkbahar ekinoksu, yeni yılın ilk günü olarak kabul edilip kutlanırdı. Günümüzde hâlâ birçok toplulukta yılın ilk günü olarak kutlanan ilkbahar ekinoksu; bu topluluklar nezdinde 21 Mart Nevruz Bayramı olarak geçer. “Nevruz Bayramı hangi ülkelerde nasıl kutlanır?” ve “Nevruz Bayramında neler yapılır?” diye merak ediyor olabilirsiniz. Doğanın uyanışının kutlandığı Nevruz geleneğinin Sümer döneminde başladığı tahmin edilir. “Nevruzu kimler kutlar?” derseniz bu bayramın Orta Asya’ya yayılmış olan Türk toplulukları, İranlılar ve Anadolu Türkleri gibi geniş bir coğrafyada kutlandığını söyleyebiliriz. Günümüzde de kutlanmaya devam eden Nevruz Bayramı’nda ateş ve su sembolleriyle ilişkili ritüeller gerçekleştirilir. Kişileri arındırıp koruduğuna yönelik inançla şekillenmiş olan ateşin üzerinden atlama geleneği, geçmiş yıldan gelen olumsuz enerji ve yüklerden arınıp baharı karşılamanın temsilidir. Bir diğer gelenek olan gün ağarırken akan bir sudan alınan suyla yıkanma ve evi temizlemeyse yaşamın temsili olan su sayesinde arınarak yeni başlangıçları kabul etmeyi ifade eder.
Sonbahar Ekinoksu
23 Eylül sonbahar ekinoksu; dengeli bir bütünlük içinde işleyen doğanın yaz boyu sunduklarına teşekkür etme amacıyla kutlanan bir gündür. Dünya’nın eğimi Güneş’e sıfır derece olacak şekilde konumlanır ve 23 Eylül’de gece gündüz süreleri eşitlenir. 23 Eylül ekinoks özellikleri, ilkbahar ekinoksu özelliklerinin tam tersi olarak gerçekleşir. 23 Eylül gün dönümü; Kuzey Yarım Küre’de sonbahar, Güney Yarım Küre’de ilkbahar mevsiminin başlangıcı olur.
Sonbahar Ekinoksu Kutlamaları ve Ritüelleri
Tabiat, kültürlerin yaşam şekillerini ve ritüellerini derinden etkileyen bir devinime sahip. Sonbahar ekinoks kutlamaları da kışa hazırlık amacıyla yaz aylarının hasatlarının toplanması, bolluk ve bereketin temsillerine teşekkürlerin sunulması adına çeşitli gelenekleri kapsar. Doğanın içe dönüşünün bir temsili olarak aydınlık, yerini karanlığa bırakmaya başlar. Hasadın ardından toprağın nadasa bırakılması gibi insanlar da özüne döneceği, dinginleşip kendini doğanın ritmine bırakacağı günlere adım atar. Hindistan’dan Çin’e, Birleşik Krallık’tan Türkiye’ye uzanan ekinoks ritüelleri; hasat festivalleri yapmak, mum yakmak, sümbül soğanı ritüelinde soğan ekmek, evde tarçın yakmak ve meditasyon yapmak gibi çeşitli şekillerde kutlanır.
Tabiatın işleyişine ve etkilerine dair Ay döngüleri hakkında da bilgi sahibi olmak isterseniz “Dolunay Ritüeli Nedir, Nasıl Yapılır?” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Tüm dünyada gün dönümleri ve ekinokslar eş zamanlı yaşanırken bu dönemlerin farklı mevsimlerin başlangıcına tekabül etmesi, denge kavramının tabiatın özündeki biçimini tanımlar. Bir yarım kürede ilkbahar başlarken diğer yarım kürede aynı gün, sonbahar mevsiminin ilk günü olur. İşte bu noktada denge; zıtlıkların içinde eş zamanlı hareket edebilmeyi keşfetme ve yaşamı başlangıç ile bitişlere gebe bir deneyim alanı olarak görmeyle ilişkilidir.
Siz de yaşam deneyimlerinizin tabiat hareketleriyle bir bütün olduğunu fark edebilir; gün dönümleri ve ekinokslarda fizik, zihin ve ruh bedeninizin dengede olması için çeşitli pratikleri ya da ritüelleri uygulayabilirsiniz.
